فرهنگ امروز/ معصومه آقاجانپور؛ موسسه مطالعات سیاسی و اقتصادی پرسش، درصدد برآمده سمینارهایی را با حضور برخی صاحبنظران و پژوهشگران در حوزه اقتصاد سیاسی برگزار کند. نشست نخست این سمینار که به موضوع انباشت سرمایه اختصاص داشت، با حضور حسن مرتضوی، پرویز صداقت و محمد مالجو برگزار شد. دومین سمینار از این مجموعه سمینارها در روز پنجشنبه نهم مهرماه با عنوان نسیان طبقاتی با حضور كمال اطهاری و محمد مالجو برگزار شد. گزارش زیر سخنان محمد مالجو در این نشست است.

آیا جامعه ایران پس از جنگ جامعه‌ای طبقاتی است؟

آیا احاله نقشِ پیشگام به بورژوازی برای مبادرت به انقلاب تولیدی در ایران می‌تواند مؤدی تحول اقتصادی سیاسی باشد؟ این پرسش اگر اهمیت دارد به گمان من به این دلیل است که سپردن نقش پیشگام به بورژوازی برای بازکردن گره تولیدی در اقتصاد ایران، امروز، اصلی‎ترین برنامه اقتصاد سیاسی دولت یازدهم و نیز از مسیری دیگر، رکن رکین پروژه اقتصاد سیاسی منتقدان سوسیال‌دموکرات و نهادگرای سیاست‎های اقتصادی دولت یازدهم نیز هست. برای پاسخ به این پرسش، تلاش می‎کنم ضعف و بستر طبقاتی در سال‎های پس از جنگ هشت‌ساله را متناسب با درک خود ترسیم کنم. از دل این بستر طبقاتی آن قدر که من برای پاسخ به این سوال نیاز دارم خصایلی را استخراج کنم که مبتنی بر آن خصایل استدلال کرده باشم شانس موفقیت پؤوژه ای را که بورژوازی را در مقام پیشگام می گذارد در شرایط کنونی چندان زیاد نیست. دایره اعتبار استدلالی که عرضه می‎کنم، اگر اعتباری داشته باشد، اولا منحصر به سال‎های پس از جنگ هشت‌ساله در ایران است و ثانیا از اکنون تا آینده به‌هیچ‌وجه بیرون از این دو بازه زمانی، ضرورتا مدعی صحت این استدلال نیستم. 
بخش اعظم بحث را به پاسخ به این پرسش اختصاص خواهم داد که آیا در ایران پس از جنگ، ما طبقه داریم، آیا جامعه‎ای طبقاتی هستیم؟ اگر آری، این طبقات، آن‌قدر که به پرسش مطرح‌شده برمی‌گردد، با هم چه رابطه‎ای دارند. این بحث را در سه سطح ساختاری، شیوه‎های زندگی و کنش جمعی مطرح خواهم کرد. البته به هرکدام بسیار مختصر می پردازم بنابراین به بحث تجربی و یا درکی که از تجربه های شخصی خود دارم نخواهم پرداخت.

سطح ساختاری: تنوع دسترسی اعضای گوناگون جامعه به منابع سه‌گانه قدرت، که در ادامه خواهم گفت چه ها هستند، باعث خواهد شد در سطح ساختاری میان اعضای جامعه تمایزهایی وجود داشته باشد. عده‌ای یک جور باشند، یک عده جور دیگر و عده‎ای دیگر به شکلی متفاوت با این دو. این تمایزها را با مفهوم طبقه تسخیر می‎کنیم. سه منبع قدرت کلیدی داریم: اول ابزار تولید و شکل‎های گوناگون تجلی سرمایه مادی، دوم دانش و مهارت انسانی قابل‌مبادله در بازار که به خطا در بسیاری از موارد به آن سرمایه انسانی اطلاق می‌شود، سوم اقتدار سازمانی در بدنه نهادهای غیربازاری مانند دولت، اصناف، سندیکاها و احزاب. آدم‎های مختلف در جامعه به ترکیب‎های گوناگونی از این سه منبع قدرت دسترسی دارند. همین تنوع دسترسی افراد جامعه به این منابع سه‌گانه قدرت است که ساختار طبقاتی را می‎سازد. ساختار طبقاتی در ایران، به این صورت است که ما در سطح ساختاری (با تاکید) شاهد طبقه سرمایه‎دار و بورژوازی هستیم که به شکل‎های گوناگون سرمایه مادی دسترسی دارد. همچنین شاهد حضور طبقاتی آنچه طبقه متوسط می‎نامند، هستیم؛ یعنی کسانی که فاقد سرمایه مادی هستند، اما واجد دانش و مهارت انسانی قابل‌مبادله در بازار کار هستند یا اقتدار سازمانی با درجات گوناگون یا ترکیبی از هر دو را دارند. سوم طبقه کارگر است. مجموعه کسانی که فاقد سرمایه مادی هستند به گونه ای که برای امرار معاش ناگزیر از فروش نیروی کار خود هستند. نیروی کاری که در قیاس با نیروی کار اعضای طبقه متوسط از مهارت و دانش قابل مبادله در بازار کمتر برخوردار است. طبقه چهارم خرده‌بورژوازی است؛ یعنی کسانی که آن‌قدر سرمایه دارند که مجبور نباشند به استخدام سرمایه‎داری درآیند؛ اما آن‌قدر سرمایه ندارند که مانند سرمایه‎داران در ابعاد وسیع، نیروی کار به استخدام دربیاورند  و غالبا بر نیروی کار خانوادگی یا معدودی نیروی کار غیرخانواده متکی هستند. برای جور شدن قافیه در سطح ساختاری از طبقه پنجمی هم می توانیم یاد بکنیم؛ تهی دستان شهری. آنها اولا فاقد هر سه نوع منبع قدرت هستند، ثانیا نیروی کار و توانایی عرضه کار دارند؛ اما تقاضا برای نیروی کار آنها به علل گوناگون به حد کافی وجود ندارد یا اصلا توانایی عرضه نیروی کار ندارند و ثالثا از حمایت اجتماعی نهادهای غیربازاری مانند دولت، محله، و هر نوع چتر حمایتی که بالای سرشان باشد به درجات گوناگون بی‎بهره هستند. اگر این سه شرط را داشته باشند، می‎توانند جزء تهیدستان شهری قلمدادشان کنیم. در هریک از این طبقات، البته اقشار گوناگونی را می‎بینیم و اعضای هیچ‌کدام از این طبقات همگن نیستند؛ بلکه در دل هر طبقه تفاوت‎هایی به دلیل درجه برخورداری از منابع قدرت وجود دارد. سوای تفاوت‎های طبقاتی انواع شکاف‌های دیگر هم وجود دارد که باعث تنوع اعضای هر طبقه می‎شود. شکاف های قومیتی، نژادی، ملیتی، جغرافیایی، سبک زندگی و .... همین تنوع دسترسی اعضای گوناگون جامعه به منابع سه‌گانه قدرت است که حکم می‎کند ایران پس از جنگ نیز به‌لحاظ ساختاری، جامعه‎ای طبقاتی باشد. همین تنوع در دسترسی به منابع سه‎گانه قدرت و از این رو تفاوت‎های طبقاتی در سطح ساختاری، تمایز شیوه زندگی میان طبقات گوناگون اجتماعی در سپهرهای مختلف حیات اجتماعی مانند خانواده، محل کار، شهر و فضای عمومی را پدید می‎آورد. اینجا ما با دومین سطح از مفهوم طبقه روبه رو هستیم: سطح شیوه‌های زندگی که در اندازه و ترکیب سبد مصرفی، در الگوهای متنوع ازدواج و فراغت و دوستی و به طور کلی همه رفتارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی طبقات مختلف در سطح خرد تجلی پیدا می‎کند. شیوه زندگی آدم‎های مختلف برحسب اینکه به چه طبقه‎ای تعلق دارند، بایکدیگر متفاوت است. این تفاوت را طبقه توضیح می دهد. البته اینکه شیوه زندگی آدم‎های مختلف و طبقات مختلف با هم فرق دارد، فقط تحت تأثیر طبقه نیست. عوامل دیگری هم مانند تفاوت‎های نژادی، قومیتی، جنسیتی، سبک زندگی  و جغرافیایی و امثالهم باعث می‎شود شیوه زندگی (نه سبک زندگی شیوه فراتر از سبک است) این دسته از آدم ها با هم متفاوت باشد. همه اینها در سطح خرد و زندگی روزمره هستند بخش عمده آن در نابرابری های اجتماعی تجلی پیدا می کند.  طبقه در سطح شیوه‎های زندگی، در تمام سال‎های پس از جنگ، عامل تأثیرگذاری بوده است؛ بنابراین ما اگر در سطح تحلیل شیوه‎های زندگی به دنبال پاسخ سؤال باشیم، طبقه داریم؛ اما آیا این طبقات گوناگون که به واسطه تفاوت در میزان دسترسی به منابع قدرت و به سبب تفاوت در شیوه های متفاوت زندگی از هم متمایز هستند و به این اعتبار، منافع متمایزی از یکدیگر نیز دارند، صرف نظر از اینکه به این منافع متمایز یا گاه متعارض آگاهی داشته باشند یا خیر آیا این طبقات واجد آن توان جمعی هم هستند که مهر منافع خود را بر تحولات کلان در جامعه هم بزنند؟ ایا توان طبقاتی هم دارند؟ این پرسش کلیدی است که باید در سطح کنش جمعی به آن پاسخ داد. من به این سؤال درباره طبقه کارگر و سرمایه‎دار یا بورژوازی پاسخ می‌دهم. 

ناتوانی طبقه کارگر

طبقه کارگر در سال‎های پس از جنگ در مبادرت به کنش جمعی برای تحقق منافع طبقاتی خود در سطح رویدادها و تحولات کلان در جامعه، به‌شدت ناتوان شده است. به‌این‌دلیل که توان چانه‎‎زنی فردی و جمعی این طبقه در بازار و محل کار در اثر اجرای پنج سیاست دولتی در سال‎های پس از جنگ، به‌شدت کاهش یافته است. ١. موقتی‎سازی قراردادهای کار از شش‌درصد سال ٦٨ به امروز که ٩٣‌درصد کل نیروی کار  ٢. ظهور شرکت‎های پیمانکاری تأمین نیروی انسانی که رابطه حقوقی مستقیم بین کارگر و کارفرما را قطع کرده است. ٣. خروج بخش‌هایی از نیروی کار که در مناطق آزاد کشور شاغل هستند، از شمول کلیت قانون کار که به این اعتبار از چتر حمایتی قانون کار به‌طور کلی نابرخوردار شدند. ٤. خروج کارگاه‌های زیر ١٠ نفر از شمول برخی و مهم‎ترین مواد قانون کار و به این اعتبار نابرخورداری از چتر حمایتی نهاد غیربازاری قانون کار. ٥. تعدیل نیروی انسانی دولت در همه سال‎های پس از جنگ تا امروز و به این اعتبار، نابرخوردارکردن کسانی که پیش‌از‌این از چتر حمایتی اشتغال دولتی برخوردار بودند؛ اما اکنون به بازار کار آزاد پرتاپ شده‎اند.

این پنج مورد، کلیدی‎ترین سیاست‎هایی هستند که توان چانه‎زنی فردی کارگران را به‌شدت کاهش داده‎اند. از دیگر سو، موانع مستمر برای کاهش توان چانه‎زنی جمعی کارگران هم در تمام سال‎های پس از جنگ برقرار بوده‎اند. فقط سه هویت جمعی کارگران مجاز است: شورای اسلامی کار، انجمن‌های صنفی کارگری و نمایندگان منفرد کارگری که نخست بیکاران و ثانیا کارگران کارگاه‌های زیر ١٠ نفر را که بالای ٥٠ ‌درصد کارگران شاغل را شامل می‎شوند، دربر نمی‎گیرند، ثالثا کارگران شرکت‎های بزرگ دولتی را نیز عملا نمی‎توانند زیر چتر خود بیاورند، رابعا عمیقا به دولت وابسته‎اند و خامسا به‌شدت به کارفرمایان وابسته هستند. به این اعتبار کارگران فاقد تشکل‎های جمعی مستقل برای کوباندن مهر منافع طبقاتی خود بر تحولات کلان جامعه هستند؛ از جمله به‌این‌دلیل که سوای این هویت‎های قانونی با هرگونه تلاش برای برقراری هویت‎های سندیکایی و نیز به طریق اولی هویت‎های ضدسرمایه‎داری، حقوقی و حقیقی، برخورد مستقیم صورت می گیرد، به‌همین‌دلیل کارگران در سطح ملی، استانی، بین بخش‌های گوناگون اقتصادی و حتی در سطح تبادل بین کارخانه‎ها اعم از محورهای افقی یا عمودی بسیار بی‎پیوند هستند؛ بنابراین اگر در سطح کنش جمعی به طبقه کارگر نگاه کنیم باید «طبقه» طبقه کارگر را داخل گیومه بگذاریم؛ چراکه طبقه کارگر امروز «طبقه نابوده» است و توان طبقاتی ندارد. نکته کلیدی اینجاست که این طبقه نابودگی طبقه کارگر پدیده‎ای عمیقا طبقاتی است. محصول شکست در کارزاری طبقاتی که آن‌سوی کارزار طبقات دیگری ایستاده‎اند که مهم‎ترین آنها بورژوازی است.  می‌توان همین سؤال را درباره بورژوازی مطرح کرد: آیا بورژوازی در ایران به معنای برخورداری از توان کنش جمعی به معنای توانایی برای کوباندن مهر منافع طبقاتی خود بر تحولات کلان جامعه، طبقه است؟ دو پاسخ مرسوم، نادقیق، افراطی و تفریطی به این سؤال داده می‎شود: یکی اینکه هر اتفاقی در جامعه می‎افتد کسانی رد پا و رد دستان بورژوازی را در آن جست‌وجو می‎کنند و بورژوازی را فعال مایشاء تلقی می‎کنند، قطب دیگر آن اینکه در طرف مقابل کسانی هستند که می‌پرسند آیا ما در ایران بورژوازی و بخش خصوصی داریم؟ در واقع با این سؤال، پاسخ مفروض خود را نیز که منفی است، می‎دهند: خیر نداریم! هیچ‌یک از این دو پاسخ به گمان من درست نیست؛ اما اینکه آیا بورژوازی توان طبقاتی برای پیگیری منافع طبقاتی خود را در سال‎های پس از جنگ داشته است و آیا اکنون این توان را دارد؟ یا خیر؟ پاسخ این پرسش، مثبت است. بورژوازی فعال مایشاء است. از توانایی فراوانی برخوردار است. هرآنچه را اراده کند تحقق می‎بخشد؛ مثلا به حداقل دستمزد، ایمنی محل کار، امنیت شغلی و هزینه نیروی کار در فرایند تولید نگاه کنید؛ همه مؤلفه‎هایی که شرایط زیستی و کاری کارگران را تشکیل می‎دهند، در حقیقت آن‎گونه در تمام سال‎های پس از جنگ تعیین شده است که اراده بورژوازی خواستار بوده است؛ بنابراین بورژوازی در ارتباط طبقات محروم و پایین‎تر، فعال مایشاء بوده است. اگر بخواهیم تحقق اراده بورژوازی در سالیان پس از جنگ را خلاصه کنیم در سه زمینه بسیار مهم و کلیدی، خواسته‎های این طبقه تحقق یافته است. 1- در انباشت اولیه سرمایه که مستمر و همیشه در تاریخ سرمایه‎داری و اکنون سرمایه داری، با انباشت به مدد سلب مالکیت از توده‎ها استمرار پیدا می‎کند، موفق بوده است. از این رهگذر، داشته‎های همگانی را از همگان می‎گیرد و در چنگ اقلیتی از اعضای جامعه، عمدتا بورژوازی، قرار می‎دهد. سلب مالکیت از توده ها و انباشت سرمایه به شیوه غیرسرمایه دارانه که شرط لازم برای شکل گیری بعدی انباشت سرمایه دارانه است با موفقیت هرچه تمام تر در تمام سال های پس از جنگ ازجمله اما نه به تنهایی، با نقش افرینی بورژوازی تحقق پیدا کرده است. اینجا رابطه بین فرادست و فرودست را می بینیم. اقلیتی که صاحب داشته ها می شود سهل‎ترین و و دم دست ترین آن، همین خصوصی‎سازی‎هایی است که زمانی در دست دولت به نمایندگی همگان بود و امروز از آنِ همگان نیست و مال اقلیتی است.  قلمرو دوم که بورژوازی از توان طبقاتی در ارتباط با رابطه اش با طبقات مردمی، ازجمله طبقه کارگری برخوردار بوده، قلمرو محاسبات کار است. بورژوازی موفق شده است با درجه بالایی از توفیق، کار را کالایی کند. به زبان دیگر، نیروی کار را برای صاحبان کار و اقشار بالادستی، هم ارزان کند و هم مطیع کند. پنج موردی که در‌باره کاهش قدرت چانه‎زنی کارگران گفته شد، همه عناصر کوچکی از یک پروژه بزرگ بوده که کسانی، ازجمله بورژوازی در رأس سیاست‌گذاری و اجرای آن قرار داشتند.  قلمرو سوم:  بورژوازی موفق شده است متناسب با ظرفیت‎های تکنولوژیکی که داریم، ظرفیت‎های محیط زیست را هرچه بیشتر کالایی کند. کالایی‎تر‌کردن ظرفیت‎های محیط زیست مانند آب‎های زیرزمینی، تالاب‌ها، شیلات، جنگل ها،  معادن، نفت، فضای عمودی شهرها و امثال آن، همه نشان از یک بازی دارد با یک برنده اقلیت که در طبقه سیاسی حاکم از جمله بورژوازی جای دارند و بازنده حداکثری که در طبقات مردمی، ازجمله طبقات کارگری هستند.

ناتوانی بورژوازی

 این سه قلمرو، رابطه ایست طبقاتی بین  بورژوازی با طبقه حاکم از یک‌سو و رابطه با طبقه‎های مردمی از دیگرسو است بورژوازی در این زمینه ها متناسب با امکانات تاریخی و تکنولوژیکی فعال مایشاء بوده است. توانایی طبقاتی اش در حد اعلا بوده است. اراده ای نبوده که بکند و تحقق پیدا نکند همین بورژوازی که در ارتباط با طبقات مردمی به حد اعلا در تحمیل اراده اش توانا بود عمیقا ناتوان است از تحمیل اراده اش به گروه های پرنفوذ در طبقه سیاسی حاکم و از این رو ایجاد آن نوع نظم سیاسی که لازمه شکوفایی بورژوازی و به این اعتبار تحقق منافع طبقاتی بورژوازی در واحد ملی منطقه ای و جهانی است بورژوازی عمیقا ناتوان است آنگاه که با فرادستان خود در ارتباط است بورژوازی در پهنه سیاسی عمیقا در سالهای پس از جنگ ناتوان بوده است. در ایجاد حکمرانی خوب، برقراری حاکمیت قانون برقراری سیاست خارجی بدون تنش و با ثبات تحقق برابری و... ناتوان بوده است. در پهنه اقتصادی هم همینگونه بود بورژوازی ناتوان بود در ایجاد آن نوع اصلاحات در پهنه اقتصادی که تحقق منافع طبقاتی او در گرو آن است. بورژوازی در اصلاح بازار سرمایه برای تجهیز منابع مالی، کاهش ریسک سرمایه‎گذاری، اصلاح قوانین واردات و صادرات، اصلاح مقررات سرمایه‎گذاری، فرایند اخذ جواز و اصلاح سیستم بانکی و سیستم‎های اخذ مالیاتی و امثال آن، ناتوان بود. و در همه این زمینه ها باید تغییراتی انجام شود تا منافع طبقه بورژوازی محقق شود؛ اما این طبقه ناتوان بوده. چرا؟ چون حتی دولت‎های متعهد به اصلاح (از منظر منافع بورژوازی) در این قلمروها نمی‎توانستند خیلی دست به اصلاح بزنند.به محض اینکه خواهان اصلاح در این پهنه اقتصادی بودند در پهنه سیاسی گروه های پرنفوذ در طبقه سیاسی حاکم چهارپایه ای را که زیر پای اینها بوده را بیرون می کشیدند و استمرار قدرت های سیاسی دولت های خواهان چنین اصلاحاتی در معرض خطر قرار می گرفت. ضعف بورژوازی در رابطه با هسته‎های پرنفوذ طبقه سیاسی حاکم، باعث نوعی توازن قوا درون‌طبقه بورژوازی و طبقه سیاسی حاکم شده که اولا مسبب غلبه سرمایه نامولد بر سرمایه مولد است و ثانیا باعث چیرگی سرمایه تجاری که یکی از شعبات سرمایه نامولد است بر تولید داخلی شده و ثالثا باعث تمایل قوی برای خروج سرمایه از مرزهای ملی به زیان انباشت سرمایه درون مرزهای ملی شده است. این سه خصلت درواقع توصیف‌کننده ضعف شدید تولید سرمایه‎دارانه در سطح ملی است.

 نتیجه آنکه قدرت طبقاتی بورژوازی در رابطه‎ای که با طبقات مردمی برقرار می‎کند، باعث شکل‎گیری موفقیت‎آمیز سه حلقه اصلی زنجیره انباشت سرمایه در اقتصاد ایران شده است. انباشت به مدد سلب مالکیت از توده‎ها،(که شرایطی را فراهم می کند که اقلیت سرمایه داری باشند) کالایی‎سازی نیروی کار، مطیع‌کردن آنها و کالایی‎سازی طبیعت، سه شرط لازم برای تکمیل منطق سرمایه است. این سه شرط هستند که در هر جغرافیا و تاریخی که شکل بگیرند، مناسبات طبقاتی سرمایه‎دارانه نیز به همراه آن شکل می‎گیرد. جامعه ایران جامعه‎ای است واجد مناسبات طبقاتی سرمایه‎داری به علت خصلتی که بورژوازی دارد؛ در چیرگی بر طبقات مردمی تواناست، اما ضعف طبقاتی بورژوازی در رابطه‎ای که با هسته‎های پرنفوذ طبقات سیاسی حاکم برقرار می کند، باعث می‎شود سه حلقه اصلی دیگر زنجیره انباشت سرمایه در اقتصاد ایران سخت گسیخته باشد؛ یعنی اولا این اقلیت سرمایه‎دار کمتر مایل است منابع اقتصادی خود ، که روزگاری از آنِ اکثریت بوده، را وارد فعالیت‎های اقتصادی تولیدی کند (یعنی سرمایه مولد) (سرمایه مولد اشاره به زمینه هایی است که برای نقش آفرینی نیروی کار فراهم می کند و به این اعتبار مفتخر به عنوان مولد می شود) و عمدتا به سمت سوداگری ببرد (یعنی سرمایه نامولد) (سرمایه که مولد نیست که بخواهد نامولد هم باشد آنچه که مولد است نیروی کار است سرمایه مولد اشاره به تشکیلاتی است که زمینه را برای نقش آفرینی نیروی کار فراهم می کند و به این اعتبار مفتخر به عنوان مولد می شود) ؛ ثانیا باعث می‎شود در اقتصاد ملی به حد کفایت در حد برقراری زنجیره انباشت سرمایه، تقاضای مؤثر برای تولیدات داخلی وجود نداشته باشد و سرمایه تجاری بر تولید داخلی غلبه داشته و از این رهگذر، تقاضای مؤثر بازارهای داخلی را به تسخیر تولیدکنندگان خارجی درآورد که برای انباشت سرمایه به مثابه سم است؛ ثالثا به دلایل عدیده گرایش به خروج سرمایه از انباشت سرمایه در درون مرزهای ملی پررنگ‎تر است، بنابراین اگر فعالیتی مولد و سودآور نیز باشد در بزنگاه‎های سیاسی، بی‎صدا، اما مستمر در حال فرار از مرزهای ملی است. به این اعتبار ضعف بورژوازی در ارتباط با تحمیل اراده خود به گروه‎های پرنفوذ طبقه سیاسی حاکم باعث می‎شود که پدیده ضعف شدید تولید سرمایه‎دارانه در ایران را داشته باشیم.